Bossche Straten 2017
258. Meerdere namen voor ‘Willem-Maria’ - Willem Mariastraat
Auteur: Ed Hupkens Met dank aan de Werkgroep Toponymie, Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch |
De Willem Mariastraat gezien vanaf de Citadellaan. Anno 1965. Foto: Afdeling Erfgoed nr. 0021233
De Willem Mariastraat ontleent haar naam aan de eerste betiteling van de huidige Citadel, Fort Willem-Maria. Nadat Frederik Hendrik ’s-Hertogenbosch in 1629 had ingenomen, adviseerde hij de Raad van State aan de noordkant van de stad een vestingwerk te bouwen. Tussen 1637 en 1642 bouwde men – bij de samenvloeiing van de Dommel en de Aa in de Dieze - een schans met vijf bastions. De muren waren gemiddeld twee meter dik en verhieven zich acht meter boven het water, dat de Citadel geheel omspoelde. Ongeveer op die plek lag vóór 1629 al een vestingwerk, Bastion aan de Boom, dat werd afgebroken. De officiële naam was Willem-Maria Schans, genoemd naar een zoon en schoondochter van Fredrik Hendrik. Het Bossche stadsbestuur had de fortnaam Willem-Maria bedacht, die later overgenomen werd door de landsregering. In de loop van zijn bestaan heeft het fort verschillende benamingen gehad. Behalve een verdedigingswerk tegen de Spanjaarden, was het veel meer een dwangburcht om de – in de ogen van de Staten-Generaal – onbetrouwbare, Spaansgezinde, katholieke stad onder de duim te houden. De Bossche bevolking gebruikte al snel de spotnaam ‘Papenbril’; een ‘bril’ is een ander woord voor dwangburcht. Op een enkele plattegrond werd het fort ook wel aangeduid als ’t Kasteel. De naam ‘Citadel’ ontstond in de Franse Tijd (1795-1813).
In 1789 werd binnen het fort een Huis van Arrest voor militaire misdadigers gebouwd. Na een verbouwing in 1848 werd het bestemd tot kazerne. In 1880 werd een van de vijf bastions afgebroken om de doorvaart van de Zuid-Willemsvaart (1823-1826) te verbeteren. In de jaren zestig van de vorige eeuw verviel de kazernefunctie. Kunstenaars, gastarbeiders, jongerensociëteit en hobbygarage kwamen ervoor in de plaats. De gebouwen raakten volkomen uitgewoond, walmuren afgebroken en ingestort, bastionmuren waren vergraven en in het water gezakt. Halverwege de tachtiger jaren werd de Citadel grondig gerestaureerd ten behoeve van de huisvesting van het Rijksarchief, nu het Brabants Historisch Informatie Centrum. Binnen de muren zijn de aarden wallen hersteld aan de hand van gegevens uit 1745, compleet met borstweringen, schuttersbanketten, walgangen en opritten. Door sloop van overtollige bouwsels is de overzichtelijke, vijfhoekige ruimte weer ontstaan, het terreplein. Aan de buitenzijde zijn de bastions gerestaureerd en aanlandingen verwijderd, waardoor het ongenaakbare karakter van de zich uit het water verheffende 17e-eeuwse vestingwerk beter tot zijn recht komt.